1- Nderim i veçantë
Një nga dhuratat më të mëdha që Allahu i ka dhënë njeriut është mendja. Përmes saj, Ai e ka nderuar njeriun me një nderim të veçantë, duke e bërë atë përgjegjës për veprimet e tij. Mendja është ajo që e dallon njeriun nga të gjitha krijesat e tjera dhe i jep atij një pozitë të veçantë. Nëpërmjet saj, njeriu është përgatitur për të pasur një rol udhëheqës në tokë, për ta mbushur atë me mirësi, drejtësi dhe urtësi.
Islami i kushton mendjes një rëndësi të madhe. Kjo vërehet qartë në Kuran, ku fjala “akl” (arsyetim, të menduarit) është përmendur rreth pesëdhjetë herë në forma të ndryshme gjuhësore. Nëse këtij numri i shtojmë fjalën “ulul-elbab” (njerëzit e arsyes dhe të kuptimit), e përmendur rreth njëzet e gjashtë herë, si dhe fjalën “kalb” (zemër), me të gjitha derivatet e saj të përmendura rreth njëqind e dymbëdhjetë herë, para nesh shfaqet një panoramë e qartë kuranore lidhur me rolin dhe rëndësinë e mendjes.
Ky përdorim i shpeshtë nuk është i rastësishëm. Ai tregon nderimin e lartë që i është dhënë mendjes, pozitën e saj të veçantë në jetën e njeriut dhe domosdoshmërinë për ta përdorur atë në mënyrë aktive. Islami nxit përdorimin e mendjes për të kuptuar, reflektuar dhe gjykuar drejt, dhe refuzon injorimin apo kufizimin e saj në përpjekjen për të arritur të vërtetën dhe drejtësinë.
2- Thirrja e besimit për përdorimin e arsyes dhe pranimin e së vërtetës
Besimi islam e ka vlerësuar mendjen në mënyrë të veçantë, duke e trajtuar atë si një mjet thelbësor për të bindur njerëzit mbi vërtetësinë e mesazhit islam dhe parimeve të tij. Duke qenë se themelet e besimit përfshijnë besimin në një Zot të vetëm, pa i shoqëruar Atij asgjë në adhurim, dhe besimin në profetin e fundit që Allahu i Madhëruar e dërgoi për mbarë njerëzimin, Kurani ka ndjekur një rrugë bindëse: përdorimin e arsyes shkencore dhe të logjikës. Kjo qasje shfaqet si në Librin e Allahut të shkruar (Kuranin), ashtu edhe në Librin e Tij të dukshëm – universin, i cili është një dëshmi madhështore e ekzistencës dhe urtësisë së Krijuesit.
Le të mendojmë për historinë e Ibrahimit (a.s), i cili e qortoi popullin e tij për adhurimin e idhujve. Përgjigjja e tyre ishte se ata thjesht po ndiqnin verbërisht traditën e paraardhësve të tyre: “Ata thanë: Ne i gjetëm baballarët tanë që i adhuronin ato.”[1] Ibrahimi (a.s) i theu të gjithë idhujt, përveç njërit. Me këtë veprim ai synonte t’u dëshmonte se besimet e tyre ishin të pasakta, duke u mbështetur në arsyen dhe realitetin — që tregojnë qartë se këto statuja nuk kanë asnjë fuqi: as të ndihmojnë dhe as të dëmtojnë, madje as për vetveten. Allahu i Lartësuar duke cituar fjalët e Ibrahimit (a.s) i cili po mundohej ta bëjë popullin e tij të arsyeshëm, thotë: “A po adhuroni, përveç Allahut, atë që nuk ju sjell as dobi e as dëm? Mjerë ju dhe gjithçka që adhuroni përveç Allahut! A nuk mendoni?”[2]
3 – Refuzimi i imitimit të verbër, thirrja për rinovim dhe përdorimi i mendjes dhe arsyes
Një nga aspektet e shumta që Kurani e dënoi si fenomen ishte tradita e paganëve në periudhën e injorancës që ndiqnin verbërisht baballarët dhe paraardhësit e tyre. Allahu i Lartësuar thotë: “Dhe kur u thuhej atyre: Ndiqni atë që ka shpallur Allahu, ata thonin: Jo, ne do të ndjekim atë që e gjetëm se baballarët tanë e kanë ndjekur. A nuk ishte se edhe baballarët e tyre nuk kuptonin asgjë dhe nuk ishin të udhëzuar në udhë të drejtë.”[3] Po ashtu, Kurani ka përmendur historinë e Ibrahimit (a.s) me popullin e tij “Kur tha atij dhe popullit të tij: Çfarë janë këto statuja që ju po adhuroni? Ata thanë: E gjetëm se baballarët tanë adhuronin ato.”[4]
Një nga format më të dukshme të traditës dhe ngurtësisë mendore që ka prekur historikisht umetin islam është kërkesa për të mbyllur dyert e ixhtihadit, e cila u shfaq rreth mesit të shekullit të katërt hixhri dhe më pas u institucionalizua në diskursin juridik dhe teologjik. Këto thirrje, ndonëse formalisht kanë të bëjnë me ndalimin e ushtrimit të ixhtihadit fetar, në thelb përfaqësojnë një përpjekje për ta pezulluar funksionin krijues dhe kritik të mendjes islame – si në planin e saj të përgjithshëm, ashtu edhe në atë usulistik – duke i dhënë asaj një leje të pashkruar për t’u tërhequr nga aktiviteti interpretues. Kjo gjendje pezullimi, e imponuar nën petkun e ruajtjes së unitetit juridik apo shmangies së devijimeve, ka rezultuar në një paralizë të gjatë intelektuale që ka zgjatur për shekuj me radhë, duke kufizuar potencialin e ripërtëritjes ligjore dhe teologjike brenda mendimit islam.
Nëse pohimi për mbylljen e dyerve të ixhtihadit nuk mbështetet në asnjë argument të qartë nga Kurani Famëlartë, as nga Suneti autentik i Pejgamberit (a.s), e as nga ndonjë parim racional i shëndoshë, përveç pretendimeve që lidhen me nevojën për t’ua mbyllur rrugën ixhtihadit juristëve të lidhur me elitën sunduese të kohës – të cilët shfrytëzonin procesin e nxjerrjes së dispozitave për të legjitimuar interesat politike të pushtetit – atëherë ky pretendim nuk qëndron më mbi asnjë themel të besueshëm shkencor. Një qëndrim i tillë nuk mbështetet as mbi dije të saktë, as mbi ndonjë analizë historike të mirëstudjuar, ç’ka e bën të papranueshëm nga pikëpamja akademike dhe metodologjike.
4– Udhëzimi i mendjes për t’u larguar nga çështjet që nuk sjellin dobi ose nga ato çështje është e pamundur të kuptohet thelbi i tyre
Kushdo që lexon me vëmendje dhe mediton rreth Kuranit Famëlartë do të vërejë se një ndër metodologjitë e tij të qëndrueshme është shmangia e angazhimit të mendjes me çështje që nuk sjellin dobi të prekshme, qoftë në aspektin fetar, qoftë në jetën praktike të përditshme të njeriut. Një shembull i kësaj është fjala e Allahut të Lartësuar: “Të pyesin për hënën e re (fazat e saj), thuaj: Ato janë kohë matëse për njerëzit dhe për haxhin. Dhe nuk është mirë që të hyni në shtëpi nga mbrapa, por e mira është të frikoheni nga Allahu dhe të hyni në shtëpi nga dyert e tyre. Dhe frikohuni nga Allahu, që mund të shpëtoni.”[5]
Shkaku i shpalljes së këtij ajeti lidhet me një pyetje që iu drejtua Pejgamberit (a.s) lidhur me hënën e re, ndryshimin e fazave të saj dhe dallimin e saj nga qëndrueshmëria e formës dhe pamjes së diellit. Përmes këtij ajeti, Allahu i Lartësuar e orientoi pyetësin që të mos merrej me një çështje që, në rrethanat e asaj kohe dhe në nivelin e zhvillimit të dijes, nuk përbënte nevojë reale për t’u trajtuar. Në vend të kësaj, ai e udhëzoi drejt qëllimit praktik të krijimit të hënës me faza të ndryshme, duke theksuar se ajo përmban funksione të rëndësishme në jetën fetare të myslimanëve. Ndryshimi i saj shërben si bazë për përcaktimin e kohës së agjërimit, dhënies së zekatit, kryerjes së haxhit, llogaritjes së periudhave të pritjes në çështje martesore, kohëzgjatjes së shtatzënisë, transaksioneve, betimeve, zotimeve dhe të ngjashmeve me to, duke dëshmuar kështu lidhjen e fortë ndërmjet objekteve qiellore dhe dispozitave praktike të fikhut islam.
Më tej, ajeti përmbyllet duke theksuar një parim të përgjithshëm, i cili nënvizon rëndësinë e shmangies nga çështjet që nuk sjellin përfitim shkencor apo praktik dhe orientimin drejt temave që kanë vlerë reale për fenë dhe jetën e njeriut. Ky parim konkretizohet përmes udhëzimit mbi etikën e hyrjes në shtëpi dhe përmes urdhrit për devotshmëri, e cila përbën themelin e shpëtimit si në jetën e kësaj bote, ashtu edhe në botën tjetër.
5 – Çlirimi i njeriut nga pushteti i mitologjisë dhe besimeve të injorancës
Besimi në Një Zot të Vetëm në Islam ka për synim mbrojtjen e mendjes njerëzore nga ndikimi i mashtrimeve, mitologjive dhe besimeve të bazuara në injorancë, të cilat në forma të ndryshme janë manifestuar përmes besimit në priftërinj, astrologë dhe magjistarë. Ky synim përmendet qartë në shumë burime islame, përfshirë hadithet profetike. Ndër to, Pejgamberi (a.s) ka thënë: “Rukjet (jo të ligjshme), nuskat dhe magjitë janë një formë e shirkut (idhujtarisë)”[6]. Në një hadith tjetër, ai (a.s) paralajmëron: “Kush shkon te një astrolog dhe e pyet për diçka, atij nuk do t’i pranohet namazi për dyzet ditë”[7]. Këto hadithe dëshmojnë qartë për qëndrimin rigoroz të Islamit ndaj çdo besimi ose praktike që minon rolin e arsyes dhe i atribuon dijeni të fshehtë ndokujt tjetër përveç Allahut të Lartësuar.
6- Qëndrimet e Farukut (Omer ibn Hatabit): Një model praktik në fushën e besimit dhe ruajtjes së mendjes
Nëse besimi islam ka ftuar për ruajtjen dhe përforcimin e funksionit të arsyes — duke e nxitur përdorimin e saj të drejtë nga njëra anë, dhe duke e çliruar nga robërimi ndaj paragjykimeve, besëtytnive dhe imitimit të verbër nga ana tjetër — atëherë një nga figurat që e ka mishëruar këtë thirrje në mënyrë të shkëlqyer ka qenë shoku i njohur i Pejgamberit (a.s), Omer ibn Hatabi (r.a), i njohur me epitetin “el-Faruk”. Ai ishte ndër të parët që e kuptoi lidhjen organike mes besimit dhe funksionit të arsyes. Kjo pasqyrohet qartë në qasjen e tij ndaj disa riteve fetare, siç dëshmohet në fjalët e tij kur puthi gurin e zi: “Unë e di se ti je vetëm një gur, nuk mund të bësh dëm e as dobi; dhe po të mos e kisha parë Pejgamberin (a.s) duke të puthur, nuk do të të puthja.”
Ky qëndrim pasqyron qartazi një ndërveprim të ekuilibruar ndërmjet besimit dhe arsyes, që nuk e zhvlerëson traditën, por as nuk pranon devijimin drejt formalizmit të verbër. Omeri (r.a) përfaqëson atë ekuilibër të rrallë, të cilin historia islame dhe ajo njerëzore e kanë humbur në shumë periudha, përmes ndarjes së mendimeve në dy skaje të rrezikshme: në njërën anë, çlirimin absolut të mendjes nga çdo kufi, përfshirë kufijtë fetarë dhe etikë; dhe në anën tjetër, ngurtësimin e saj nën barrën e imitimit të pandërgjegjshëm dhe paralizimin e funksionit kritik e kreativ të arsyes.
Sa i përket ekuilibrit të shfaqur nga el-Faruku (Omer ibn Hatabi), ai bazohet në një dualizëm konceptual të mirëpërcaktuar: nga njëra anë, njohja e vlerës dhe kufijve të arsyes, dhe nga ana tjetër, dorëzimi racional ndaj autoritetit të shpalljes hyjnore. Ky qëndrim reflekton një të vërtetë të njohur për çdo mendje të shëndoshë: se sendet materiale — qofshin ato gurë të zinj apo të bardhë — nuk kanë në vetvete ndonjë fuqi për të sjellë dobi apo dëm në mënyrë të pavarur. Çdo besim i tillë bie në kundërshtim me parimet themelore të monoteizmit islam dhe me vetë logjikën natyrore.
Në të njëjtën kohë, ky ekuilibër ndërtohet mbi një dorëzim të vetëdijshëm të mendjes përballë asaj që kanë sjellë profetët, për sa kohë që argumentet që vërtetojnë profetësinë janë të bazuara në analizën racionale dhe në gjykimin e pavarur intelektual. Në këtë kuptim, nuk ka kontradiktë midis mendjes dhe shpalljes. Përkundrazi, pranimi i mesazhit profetik nuk është mohimi i arsyes, por kulmi i funksionimit të saj: mendja arrin në përfundimin se shpallja është e vërtetë dhe, si rrjedhojë, e pranon atë me bindje. Kësisoj, ajo që në pamje të parë mund të duket si një nënshtrim i mendjes ndaj shpalljes, në thelb përfaqëson arritjen më të lartë të saj — dorëzimin e vetëdijshëm ndaj së vërtetës hyjnore, pas një gjykimi racional të argumentuar.
Autor: Semir Hal
Përktheu: Elton Harxhi
[1] – Sure Enbija: 53.
[2] – Sure Enbija: 66 – 67.
[3] – Sure Bekare: 170.
[4] – Sure Enbija: 52 – 53.
[5] – Sure Bekare: 189.
[6] – Muslimi.
[7] – Muslimi.
