Thelbi i artikullit:
Ky artikull shpjegon se metodologjia e medh’hebit të imam Malikut nuk u formulua drejtpërdrejt nga vetë imami, por u ndërtua më vonë nga nxënësit e tij përmes analizës së hollësishme të jurisprudencës dhe praktikave të tij. Imam Maliku e mbështeti mendimin e tij juridik mbi disa burime dhe parime themelore: Kuranin si themel i padiskutueshëm i Sheriatit; Sunetin e Profetit, edhe kur hadithet nuk kishin zinxhir të plotë, për sa kohë që ishin të besueshëm; praktikën e banorëve të Medinës si dëshmi e gjallë e traditës profetike; dhe mendimet e sahabëve, të cilat i merrte në konsideratë kur nuk kishte hadithe autentike. Ai u dha përparësi atyre mendimeve që përputheshin me praktikën e Medinës, duke dëshmuar për rëndësinë që i jepte konsensusit të asaj shoqërie.
Një veçori e dalluar e medh’hebit malikij është përdorimi i interesave të papërcaktuara (mesalih el-mursele), të cilat përfshijnë mbrojtjen e domosdoshmërisë, lehtësimin e nevojave dhe përmirësimin e virtyteve shoqërore. Imam Maliku i konsideronte këto si baza të rëndësishme për nxjerrjen e dispozitave kur tekstet fetare nuk jepnin udhëzime të qarta. Vendimet e tij në raste të tilla shpesh kishin për qëllim ruajtjen e rregullit shoqëror, ndalimin e mashtrimit dhe shmangien e trazirave. Kjo fleksibilitet dhe përqendrim në qëllimet e sheriatit reflekton një metodologji dinamike dhe të ndjeshme ndaj realitetit shoqëror të kohës. Analogjia (Kijasi) në metodologjinë e imam Malikut është përdorur si një mjet dytësor për nxjerrjen e dispozitave, në mungesë të një teksti të qartë nga Kurani ose Suneti. Masat parandaluese janë një veçori e rëndësishme e medh’hebit malikij dhe nënkuptojnë ndalimin e disa veprimeve në vetvete të lejueshme, nëse ekziston rreziku real që ato të çojnë në diçka të ndaluar. Imam Maliku i ka dhënë shumë rëndësi këtij parimi si një mjet për të ruajtur objektivat e sheriatit dhe për të parandaluar dëmet para se ato të ndodhin.
Për një pasqyrë më të gjerë dhe të argumentuar, ju ftojmë të lexoni tekstin e mëposhtëm:
Parimet e medh’hebit të imam Malikut nuk janë formuluar dhe shkruar drejtpërdrejt prej tij në kuptimin e njohur të metodologjisë juridike islame. Ato janë përftuar nga nxënësit e tij dhe brezat pasues të nxënësve, përmes analizës së hollësishme të jurisprudencës së tij dhe praktikave ligjore që ai ka ndjekur. Një pjesë e këtyre parimeve janë trashëguar nga mësuesit e tij, ndërsa të tjera i ka përvetësuar nga bisedat dhe diskutimet me dijetarët dhe juristët e shquar gjatë sezoneve të haxhit, si dhe nga konsiderata e interesave të përgjithshme (mesalih), të cilat ai i shihte si të vlefshme në ndërtimin e normave ligjore.
Këto parime u shtuan në numër në një shkallë të tillë që nuk është arritur nga asnjë imam tjetër i shkollave juridike islame. Kështu, Subkiu në veprën e tij Tabakatu esh-Shafiijje numëron më shumë se pesëqind parime të medh’hebit malikij. Kjo shumësi dhe larmi e parimeve është një dëshmi e qartë e dinamizmit dhe gjallërisë metodologjike të këtij medh’hebi.
Nxënësit e imam Malikut u referuan te libri i tij “El-Muvatta” dhe prej tij nxorën ato që mund të shërbejnë si parime për nxjerrjen e dispozitave dytësore (juridike). Këto parime mund të përmblidhen si më poshtë:
1 – Kurani Famëlartë:
Sipas Imam Malikut, Kurani përmban parimet thelbësore të Sheriatit dhe përbën burimin themelor të fesë islame dhe të mesazhit profetik. Ai e konsideronte Kuranin si themelin ku mbështetet e gjithë struktura juridike islame, duke e trajtuar atë jo nga perspektiva e diskutimeve polemike apo spekulative teologjike, por si tekst hyjnor që përfshin njëkohësisht fjalën dhe kuptimin. Për Imam Malikun, Kurani është njësi e pandashme mes tekstit dhe domethënies, në përputhje me konsensusin e dijetarëve të cilëve u jepet peshë në mendimin islam.
Është transmetuar se ai ka deklaruar: “Kush thotë se Kurani është i krijuar, është zindik (heretik) dhe meriton dënimin me vdekje.” Për këtë arsye, ai nuk e konsideronte përkthimin e Kuranit si zëvendësues të vetë tekstit hyjnor në adhurime si namazi; përkthimi, sipas tij, është vetëm një interpretim apo një formë e kuptimit të mundshëm të arsyes njerëzore.
Në metodologjinë e tij juridike, Imam Maliku mbështetej në tekstin e drejtpërdrejtë të Kuranit, në kuptimin e tij të jashtëm dhe të nënkuptuar, si dhe në shkaqet ligjore që përmenden brenda kontekstit të shpalljes.
2 – Suneti (Hadithi):
Imam Maliku ka qenë një prej figurave më të shquara në shkencën e hadithit, ashtu siç ka qenë edhe imam i mirënjohur në jurisprudencën islame (fikh). Dijetarët e hadithit e kanë dëshmuar kompetencën e tij në këtë fushë dhe kanë vlerësuar zinxhirët e transmetimit në disa prej haditheve të tij si ndër më të saktët në të gjithë literaturën e hadithit. Ky zinxhir është njohur me emrin “zinxhiri i artë” (es-silsile edh-dhehebije).
Megjithëse ishte i kujdesshëm dhe i rreptë në pranimin e transmetimeve, imam Maliku e pranonte hadithin mursel (transmetim me një hallkë të ndërprerë në fillim të zinxhirit), për aq kohë sa transmetuesit ishin të besueshëm. Në veprën e tij El-Muvatta’ gjenden shumë hadithe të këtij lloji, përfshirë edhe hadithe me zinxhir të ndërprerë (munkati‘) dhe të ashtuquajturat belagat, të cilat ai i shpreh me formulën: “Më ka arritur se i Dërguari i Allahut (paqja qoftë mbi të) ka thënë…”.
Kjo tregon se ai nuk e shihte si kusht të domosdoshëm që çdo hadith të kishte zinxhir të pandërprerë, për sa kohë që ai vetë kishte bindjen për vërtetësinë e tij. Sa i përket çështjes së krahasimit ndërmjet analogjisë (kijas) dhe hadithit Ahad (transmetim i vetëm), dijetarët janë ndarë në mendime, por mendimi më i përhapur është se imam Maliku i jepte përparësi hadithit Ahad ndaj analogjisë.
3 – Praktika e banorëve të Medinës
Imam Maliku e konsideronte Medinën si vendin e hixhretit, ku zbriti Kurani, ku qëndroi i Dërguari i Allahut (a.s), dhe ku qëndruan gjithashtu edhe shokët e tij. Sipas tij, banorët e Medinës ishin më të diturit në lidhje me kontekstin e zbritjes së shpalljes dhe me mënyrën se si Profeti (a.s) e sqaroi atë. Këto veçori i dhanë Medinës një status të veçantë që nuk e zotëronte asnjë vend tjetër.
Bazuar në këtë qasje, imam Maliku vlerësonte se e vërteta nuk mund të gjendet jashtë asaj që kanë përcjellë banorët e Medinës, dhe për pasojë, praktika e tyre përbën një argument të vlefshëm. Kjo praktikë, në mendimin e tij, ka përparësi ndaj analogjisë juridike (kijasit) dhe ndaj haditheve “ahad”.
Në një letër drejtuar Lejth ibn Sa‘dit, Imam Maliku shkruan: “Njerëzit ndjekin banorët e Medinës, sepse ajo është vendi drejt të cilit u bë hixhreti dhe ku zbriti Kurani.”
4 – Ixhtihadi i sahabiut
Imam Maliku, në medhhebin e tij juridik, ishte i mendimit se në rastet kur nuk ekziston një hadith autentik nga Profeti Muhamed (a.s) për një çështje të caktuar, atëherë ixhtihadi (gjykimi i pavarur) i një sahabiu konsiderohet si argument juridik (huxhxhe), për sa kohë që nuk është i njohur ndonjë kundërshtim nga sahabi tjetër ndaj atij mendimi. Bazuar në këtë parim, Imam Maliku përfshiu në veprën e tij “El-Muvatta’” një sasi të konsiderueshme transmetimesh nga sahabët dhe tabi’inët.
Kjo mbështetje ndaj ixhtihadit të sahabëve buron nga bindja se ata ishin më të dijshëm në komentimin e shpalljes dhe më të njohur me objektivat dhe synimet e saj, ngase ishin dëshmitarë të zbritjes së shpalljes hyjnore dhe e kishin dëgjuar drejtpërdrejt fjalën dhe udhëzimet e të Dërguarit të Allahut (a.s). Për rrjedhojë, fjalët e tyre meritojnë të merren në konsideratë, madje edhe kur ato e specifikojnë kuptimin e përgjithshëm të një teksti ose e anashkalojnë analogjinë (kijasin).
Megjithatë, Imam Maliku i jep përparësi praktikës së banorëve të Medinës ndaj ixhtihadit individual të një sahabiu. Një shembull i kësaj qëndrimi gjendet në një transmetim të përfshirë në “El-Muvatta’”, ku tregohet se Omeri ibn el-Hattabi (r.a), një të premte, lexoi një ajet të sexhdes ndërsa ishte në minber dhe zbriti për të bërë sexhde, me ç’rast edhe të pranishmit bënë sexhde bashkë me të. Një javë më pas, kur ai e lexoi përsëri të njëjtin ajet, njerëzit u përgatitën për sexhde, por ai tha: “Prisni! Allahu nuk na e ka bërë detyrim sexhden, përveçse kur të duam.” Më pas nuk bëri sexhde dhe i ndaloi edhe të tjerët të bënin.
Ky rast tregon se Omeri (r.a) e konsideronte të lejueshme që imami, nëse dëshironte, të zbriste nga minberi dhe të bënte sexhde gjatë leximit të një ajeti përkatës. Mirëpo Imam Maliku e komenton këtë ngjarje duke theksuar: “Praktika e ndjekur nuk është që imami të zbresë nga minberi për të bërë sexhde kur lexon një ajet të sexhdes.”
Në rastet kur ekzistojnë mendime të ndryshme ndërmjet sahabëve për një çështje të caktuar, Imam Maliku zgjedh atë mendim që përputhet me praktikën e banorëve të Medinës. Për ilustrim, është transmetuar se Zejd ibn Thabiti (r.a)ka thënë: “Namazi i mesëm është namazi i drekës.” Ndërkohë që Ali ibn Ebi Talibi (r.a) dhe Abdullah ibn Abasi (r.a) thoshin: “Namazi i mesëm është namazi i sabahut.” Në lidhje me këtë, Imam Maliku shprehet: “Fjala e Aliut dhe e Ibn Abasit është ajo që më ka pëlqyer më së shumti në këtë çështje.” Gjithashtu, ai ka transmetuar nga disa sahabë se namazi i mesëm është namazi i ikindisë.
5 – Interesat e papërcaktuara
Zbatimi i interesave të papërcaktuar është një nga bazat mbi të cilat është mbështetur imam Maliku në medh’hebin e tij. Me inteteres të papëcaktuar nënkuptohet sigurimi i një dobie ose evitimi i një dëmi, për të cilat sheriati nuk ka sjellë as ndalim të qartë e as aprovueshmëri të caktuar, sepse urdhrat dhe detyrimet e sheriatit kthehen përfundimisht te ruajtja e qëllimeve të tij ndaj krijesave, qofshin ato domosdoshmëri, nevojë apo dobi komplementare.
Domosdoshmëritë janë ato pa të cilat nuk mund të realizohen dobitë fetare dhe jetësore, dhe ato përfshijnë pesë kategori të pranuara në të gjitha ligjet hyjnore që janë: ruajtja e fesë, jetës, pasardhësve, pasurisë dhe mendjes. Nevojat janë ato që shërbejnë për lehtësimin e vështirësive, stërmundimeve dhe barrës. Ndërsa dobitë komplementare kanë të bëjnë me virtytet e larta të moralit.
Fakti që këto nocione janë synime të qëllimshme nga sheriati është njohur përmes shumë argumentave që janë përmendur në Kuran dhe Sunet, ç’ka tregojnë për objletivat e sheriatit. Për këtë arsye, imam Maliku e ka konsideruar këtë interes të vlefshëm si argument ligjor. Disa studiues e kanë parë përdorimin e interesave të papërcaktuar si një veçori të medh’hebit të imam Malikut. Shatibiu në librin e tij “El-I’tisam” ka përmendur se Maliku i jepte rëndësi të madhe interesave të papërcaktuara dhe shpesh ndërtonte vendime mbi to.
Një shembull i veprimit të Malikut mbi këtë bazë është ajo që ai ka thënë për shafranin e përzier me mashtrim nëse gjendet te mashtruesi: ai duhet të jepet si sadaka për të varfrit, pavarësisht nëse është sasi e vogël apo e madhe. Shatibiu e krahason këtë me derdhjen e qumështit të përzier me ujë nga Omeri, dhe e shpjegon se kjo është për qëllim edukimi i mashtruesit — një edukim për të cilin nuk ka tekst të qartë, por është vendim i veçantë për hir të interesit të përgjithshëm.
Një tjetër shembull është lejimi i dhënies së besës një kandidati më pak të merituar në prani të më të mirit, nëse kjo është e domosdoshme për të shmangur trazirat dhe për të ruajtur interesat e njerëzve, përndyshe do të prishej rregulli dhe nuk do të vendosej udhëheqja.
5 – Interesat e papërcaktuara
Zbatimi i interesave të papërcaktuara përbën një nga shtyllat kryesore mbi të cilat është mbështetur Imam Maliku në zhvillimin e medh’hebit të tij. Me “interesa të papërcaktuara” nënkuptohet ndjekja e një dobie ose shmangia e një dëmi për të cilat nuk ka as ndalim të shprehur e as miratim të caktuar nga tekstet burimore të sheriatit, por as nuk kundërshtohen prej tyre. Kjo qasje rrjedh nga parimi themelor i sheriatit, i cili ka për synim ruajtjen e qëllimeve të tij në lidhje me mirëqenien e krijesave, qofshin ato domosdoshmëri, nevoja, apo dobi komplementare.
Interesat domosdoshme janë ato pa të cilat nuk mund të realizohen interesat thelbësore të fesë dhe jetës së përditshme. Këto përfshijnë pesë kategori bazë që njihen dhe pranohen në të gjitha ligjet hyjnore: ruajtja e fesë, jetës, pasardhësve, pasurisë dhe mendjes.
Interesat e nevojshme kanë për qëllim lehtësimin e vështirësive, shmangien e ngarkesës së tepërt dhe largimin e vështirësive që nuk arrijnë nivelin e domosdoshmërisë.
Interesat komplementare lidhen me përmirësimin moral dhe zbukurimin e jetës përmes virtyteve të larta dhe normave të sjelljes së mirë.
Që këto kategori janë synime të qëllimshme të sheriatit është vërtetuar përmes shumë argumenteve të përmendura në Kuran dhe Sunet, të cilat dëshmojnë për orientimin e sheriatit drejt përmbushjes së interesave të krijesave. Për këtë arsye, Imam Maliku e ka trajtuar interesin e papërcaktuar si argument juridik të vlefshëm.
Disa studiues e konsiderojnë përdorimin e interesave të papërcaktuara si një veçori karakteristike të medh’hebit Malikij. Imam Shatibiu, në veprën e tij “El-I’tisam”, thekson se Maliku i jepte rëndësi të veçantë këtij parimi dhe shpeshherë ndërtonte gjykime juridike mbi bazën e tij.
Një shembull i qartë i kësaj qasjeje është rasti kur imam Maliku jep verdiktin për shafranin e falsifikuar që gjendet tek një njeri mashtrues: ai urdhëron që ky mall të jepet si sadaka për të varfrit, pavarësisht sasisë. Shatibiu e krahason këtë me veprimin e kalifit Omer, i cili urdhëroi derdhjen e qumështit të përzier me ujë si një akt edukativ për mashtruesin, edhe pse i pambështetur në ndonjë tekst specifik. Ky vendim bazohet në parimin e mbrojtjes së interesit të përgjithshëm dhe ndëshkimit të mashtrimit.
Një tjetër shembull është lejimi i besëlidhjes me një kandidat më pak të merituar për udhëheqje, në prani të një kandidati më të denjë, kur një veprim i tillë është i domosdoshëm për të shmangur trazirat dhe për të ruajtur interesat publike. Në të kundërt, vendi do të përballej me paqëndrueshmëri dhe mungesë drejtimi efektiv.
6 – Analogjia (Kijasi):
Në rastet kur nuk ekziston ndonjë tekst i drejtpërdrejtë nga Libri (Kurani) apo Suneti, si dhe mungon ndonjë thënie e sahabëve ose konsensus i banorëve të Medinës, Imam Maliku praktikonte ixhtihadin (arsyetimin juridik të pavarur) dhe përdorte analogjinë (kijasin) si mjet për nxjerrjen e dispozitave.
Një shembull ilustrues i kësaj metodologjie përmendet në veprën e tij “El-Muvatta”, ku tregohet se Imam Maliku është pyetur për një grua që ka përfunduar ciklin menstrual, por nuk gjen ujë për të marrë abdes, a lejohet për të tejemumi? Ai është përgjigjur: “Po, sepse ajo është në pozitë të ngjashme me personin xhunub (në gjendje papastërtie madhore), i cili, në mungesë të ujit, merr tejemum.”
Në këtë rast, Imam Maliku ka zbatuar analogjinë duke e krahasuar gruan që sapo ka përfunduar menstruacionet me personin xhunub, për sa i përket lejueshmërisë së tejemumit në mungesë të ujit. Kjo dispozitë mbështetet në tekstin kuranor ku thuhet: “…apo keni pasur marrëdhënie me gratë dhe nuk keni gjetur ujë, atëherë bëni tejemum me dhe të pastër.”[1]
Ky është një ndër shumë shembuj që dëshmojnë për përdorimin e analogjisë nga ana e Imam Malikut në nxjerrjen e dispozitave juridike në mungesë të burimeve të drejtpërdrejta.
7 – Masat parandaluese dhe faktorizuese
Termi arab (dhera’i) është shumës i fjalës (dherîa), që do të thotë “mjet” ose “shkak”. Imam el-Karafi, në veprën e tij el-Furuk, e ka përkufizuar këtë koncept si: “mjet që çon drejt një qëllimi të caktuar”. Ndërkaq, imam Esh-Shatibi, në veprën el-Muvafekat, e përkufizon atë si: “përdorimi i një vepre të lejuar për të arritur një qëllim të ndaluar”. Shumica e përkufizimeve të dhëna nga dijetarët i referohen kësaj ideje thelbësore: një veprim që në pamje të jashtme është i lejueshëm, por që përmes tij mund të arrihet në një ndalesë ligjore (haram).
Për rrjedhojë, “masat parandaluese dhe faktorizuese” kanë për qëllim pikërisht ndalimin e mjeteve që shpiejnë në të keqen ose në prishje të rendit juridik, edhe nëse në vetvete ato janë të lejueshme. Në këtë mënyrë, çdo mjet që çon drejt një pasoje të dëmshme, duhet të ndalohet. Ky parim mbështetet në rregullin juridik se parandalimi i së keqes ka përparësi ndaj realizimit të përfitimeve.
Imam Maliku i ka dhënë një rëndësi të veçantë këtij parimi në metodologjinë e tij të nxjerrjes së dispozitave, në atë masë sa dijetarë të ndryshëm e kanë konsideruar përdorimin e tij të shpeshtë si një nga karakteristikat dalluese të medh’hebit malikij. Imam Esh-Shatibi, në veprën el-I’tisam, shprehet: “Imam Maliku (r.h) ishte tepër i përkushtuar dhe i rreptë në zbatimin e masave parandaluese dhe faktorizuese.”
Një shembull i njohur i këtij parimi në praktikën juridike të imam Malikut është rasti i konsultës së kalifit Ebu Xhafer el-Mansur, i cili kishte shprehur dëshirën për ta rindërtuar Qaben sipas përshkrimit të Ibn Zubejrit dhe themeleve të Ibrahimit (a.s). Ai e pyeti imam Malikun për këtë çështje, dhe ky i fundit iu përgjigj: “Të përgjërohem për hir të Allahut, o Prijës i Besimtarëve, mos e bëj këtë Shtëpi objekt ndryshimesh për mbretërit që do të vijnë pas teje. Sa herë që ndonjëri prej tyre dëshiron ta ndryshojë, do ta bëjë, dhe kështu do të humbasë nderimi dhe madhështia e saj në zemrat e njerëzve.”
Me këtë këshillë, imam Maliku e bindi kalifin që të heqë dorë nga vendimi i tij, me arsyetimin se veprimi i tij mund të kthehej në një praktikë të ndjekur, duke hapur rrugë për ndërhyrje të vazhdueshme në strukturën e Qabes, gjë që do të dëmtonte simbolikën dhe qëndrueshmërinë e saj.
Një tjetër shembull i zbatimit të këtij parimi është edhe qëndrimi i imam Malikut lidhur me hadithin e transmetuar nga Muslimi, ku i Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë: “Kush agjëron Ramazanin dhe e pason me gjashtë ditë nga muaji Sheval, është sikur të ketë agjëruar tërë vitin.”
Megjithëse ky hadith është autentik, imam Maliku nuk e pëlqente që këto gjashtë ditë të agjëroheshin menjëherë dhe në mënyrë të njëpasnjëshme pas Ramazanit. Arsyeja ishte frika se mos njerëzit krijojnë bindjen se ato janë pjesë përbërëse e Ramazanit dhe i konsiderojnë si obligim, duke u shtuar kështu detyrimeve fetare diçka që nuk është e tillë.
Përzgjodhi: Elton Harxhi
[1] – Sure Nisa: 43
